مروری برمهمترین منابع مطالعات سینمایی در ایران
بازیگری سینما
بازیگری یکی از شاخه های سینما است. شیوه ی علمی و آکادمیک آن
به بازیگری متد یا شیوه گرا موسوم است که در اکتورز استودیو بزرگ ترین موسسه ی
آموزش بازیگری جهان تدریس می شود. استلا آدلر تکنیک بازیگری متد را بنیان
نهاد و به صورت آکادمیک به آن پرداخت. کتاب تکنیک بازیگری (آدلر،1372)
راهنمایی جامع و عملی برای بازیگری متد و برای کسانی است که می خواهند بازیگری را
بیاموزند. این کتاب هر مبحث که را توضیح می دهد سپس تمرینی برای فراگیری عملی فنون
پبشنهاد می کند. در این زمینه تالیف بازیگری متد (دامود،1380) ضمن نگاهی کوتاه و
تاریخی به اکتورز استودیو به بیان پایه های نظری بازیگری متد در تئاتر و پس از آن
در سینما پرداخته و ریشه های آن در تئاتر و وضعیت آن در سینما را مد نظر قرار می
دهد.
کتاب تحلیل بازیگری (کیانیان،1380)، در مورد نقد وتحلیل بازیگری
با توجه به دنیای بازیگری سینما و محدودیت ها و ویژگی های آن و بیان سینما و با
استفاده از تجربیات بازیگران بزرگ شیوه گرا، یک نمونه ی تالیفی در منابع فارسی به
شمار می رود. فن بازیگری در سینما(پودوفکین،1386)، بازیگری سینما: درس های یک
بازیگر(کین،1387)، کلاس های بازیگری استلا آدلر(روته،1387)، بازیگری در
سینما(نیرمور،1387)،بازیگری سینما،تکنیک ها و تاریخ بازی برای دوربین (الن
ابراین،1379) و چند کتاب دیگر از نمونه های هستند که به گسترش دانش بازیگری در
ایران کمک کرده اند.
سینمای مستند
سینمای مستند یکی از شکل های پر اهمیت سینما است.
ادبیات مربوط به این قالب سینمایی شاید به دلیل گرایش عامه ی خوانندگان مطالب
سینمایی به شکل داستانی کمتر از موارد دیگر است. درکتاب های مرتبط با مطالعات
سینمایی بخش های مرتبط با سینمای مستند و آشنایی با آن وجود دارد. سینمای مستند از
آغاز پیدایش یعنی اوایل قرن بیستم تا دهه ی هفتاد میلادی درکتاب سینمای
مستند(میران بارسام،1362) به رشته ی تحریر در آمده است.
سینمای مستند ایران،عرصه ی تفاوت ها(تهامی نژاد،1381)، کتابی به
شیوه ی پژوهش اکتشافی و توام با تاریخ نگاری است.این کتاب اگرچه محدود است و
تا حدودی دارای اظهار نظر های شخصی است و لیکن با وجود ضعف منابع در زمینه ی
سینمای مستند ایران قابل توجه است.
قوم نگاری بیش از دیگر انواع مستند در ایران مورد توجه بوده
است. این فقر تنوع در دیدگاه اهالی سینمای مستند منجر به کم شدن و محدود شدن منابع
متنوع در این زمینه شده است و تعداد نویسندگان در این زمینه کم هستند.کتاب تالیفی
سینمای مردم شناختی ایران (امامی،1385) همراه با ارائه ی تعاریف قوم پژوهی و شرح
پیشینه ی آن، به کاربرد این دیدگاه در سینمای مستند ایران می پردازد. توجه
به آثار برجسته و آثار عام تر سینمای مستند قوم پژوه ایران از سال های دهه ی چهل
هجری تا دهه ی هشتاد در حد توصیف بیشترین حجم این کتاب را به خود اختصاص
داده است. از دیگر منابع مرتبط تالیفی سینمای قوم پژوهی (عادل،1379) است که پیش از
کتاب امامی نوشته شده است. ریشه یابی تاریخی فیلم مردم نگار در آثار متقدمینی مانند
فلاهرتی، ارائه ی اطلاعات کاربردی تر برای ساخت فیلم های مردم نگار با ذکر نمونه
های مناسب در کتاب فیلم مردم نگار(هایدر،1385) دیده می شود.
آثار کلاسیک سینمای مستند(روتمن،1379) در وهله ی نخست به بررسی
دقیق برخی آثار برجسته ی سینمای مستند می پردازد و هدف آن آشنا
ساختن خواننده با متن های سینمایی آثار مستند از راه تحلیل فصول و گاه نماهای
آنهاست، به نحوی که درک کامل تری از اهمیت تاریخی و نیز هدف ها و دستاوردها یشان
به عنوان فیلم حاصل شود. این کتاب یکی از تحلیلی ترین ترجمه هایی است که در ادبیات
سینمای مستند در ایران تا این تاریخ وجود دارد.
بیست و پنجمین شماره ی فصلنامه ی فارابی(1375) مجموعه نوشته
هایی است در زمینه ی سینمای مستندکه توسط نویسندگان ایرانی و خارجی نگارش یافته
اند. این نوشته ها بیشتر مصاحبه ها
و
دیدگاه های شخصی و نه پژوهشی و علمی نویسندگان آنهاست.
منابع دیگر
دسته بندی بالا در برگیرنده ی بخش عمده ای از منابع
است اماپاره ای از منابع در این طبقه ها نمی گنجند ولی با آنها رابطه دارند.
تئوری های اساسی فیلم (اندرو،1365) از جمله آنهاست. این منبع در برگیرنده ی نظریه
های شکل گرا، واقع گرا، نشانه شناسی و پدیدار شناسی سینما، یعنی مجموعه ای
از دسته بندی های مربوط به نظریه های فیلم است.درک فیلم (کیسبی یر،1365) ده مبحث
اساسی شناخت عناصر تصویری، صدا، تماشاگر، وصلت واقعیت و هنر شامل نظریات شکل
گرا و واقع گرا،دنیای مخلوق فیلم ، عدم قطعیت در سینما، سبک های سینمایی مانند
اکسپرسیونیسم، تفسیر انتقادی، ارزشیابی فیلمها را به اجمال در خود جمع کرده است.
فیلم به عنوان فیلم (پرکینز،1367) به داوری فیلم ها نظر دارد. هدف این کتاب ارائه
ی معیار هایی برای داوری فیلم هاست و یکی از متون تحسین شده در زمینه ی نقد فیلم به
شمار می رود.
چگونگی خوانش متن سینمایی به عنوان یک رسانه و هنر، طرح مسائل
تکنولوژیک سینما و با نگاهی تحلیلی به تاریخ آن ، نشانه شناسی سینما با توجه به
نشانه شناسی پیرس و نگاهی به سینما به فرض این که سینما یک زبان باشد و صرف و نحو
سینمایی، نظریه های فیلم، مرور تاریخی و فنی پیدایش رسانه ها و بررسی جنبه های
اقتصادی، اجتماعی و زیبا شناسی سینما در کتاب چگونگی درک فیلم (موناکو،1371)
مورد توجه قرار گرفته اند. این متن حاصل شش سال تفکر و تالیف و سخنرانی مولف آن
است.
سی سال سینما ،گزیده ی نوشته های احمد ضابطی جهرمی است که
طی سال های 1355 تا 1385 نوشته شده اند.این نوشته ها که مجموعا 60 عنوان می شوند
در تاریخ نگاری، نظریه پردازی سینما، سبک های سینمایی و شیوه های نقد فیلم، اندیشه
های ایزنشتاین،سینمای مستند،صدا در سینما، موسیقی فیلم و دیگر موارد هستند(ضابطی
جهرمی،1387).
مجموعه مقاله های بابک احمدی درباره ی سینما و جنبه های گوناگون
آن از علمی ترین و معتبر ترین متون تالیفی است که در کتاب تصاویر دنیای
خیالی ( احمدی،1370) گرد هم آمده اند. علاقه ی نویسنده به برسون، تارکوفسکی،
برگمان در این کتاب نیز همچنان دیده می شود.
سینما و دیگر دلمشغولی های بشر گاه به هم ربط پیدا کرده اند.
کتاب فلسفه به روایت سینما (فالزن،1382)، با نگاه به فیلم های سینمایی به معرفی
عقایدی می پردازد که فیلسوفان طی سال ها مطرح کرده اند. این کتاب بر این باور است
که فیلم ها نمایاننده ی نوعی حافظه ی بصری مشترک هستند.گنجینه ای عظیم از تصاویر
که از طریق آن بسیاری از عقاید و براهین می تواند روشن شود و مورد بحث و بررسی
قرار گیرد. طرح دیدگاه های معنوی در آثار فیلمسازانی مانند یاساجیرو وزو، روبر
برسون و کارل تئودور درایر، و طرح مسایل مقدس و سینما در سبک استعلایی در سینما
(شرایدر،1375)دیده می شود.
یکی از کتاب های اصلی که انتشار آن نقطه ی مهمی در ادبیات
سینمایی به شمار می آید فرهنگی است با عنوان مفاهیم کلیدی در مطالعات سینمایی
(هیوارد،1381). این کتاب مهمترین و اصلی ترین وازه هایی را که هر کس در مطالعات
سینمایی با آنها برخورد خواهد داشت را به اختصار بیان کرده است.چیزی بیش از
فرهنگ لغات سینمایی که پیش از این نیز بی سابقه نبوده است.
تعدادی از آثار منتشر شده به بررسی سینمای کشور های دیگر
پرداخته اند. سینمای کشور های اروپایی(سورلن،1379) به سینما در این جوامع از سال
1939 تا 1990 می پردازد.اروپا وجنگ جهانی، فیلم ها وسیاست ها و مواجهه با سینمای
نافذ هالیوود و نگاهی به جامعه ی اروپا و هویت و فرهنگ درونمایه های اصلی این کتاب
را به وجود آورده اند. علاوه بر این دیگر منابعی مانند سینمای ژاپن (ساتو،1365)،
تالیفات سینمای انگلستان از آغاز تا 1992(اسدی،1371) و سینمای نوین مجارستان
(ضابطی جهرمی،1365)، سینمای بعد از کمونیسم (هورتن،1377)، سینمای ایران (تهامی
نژاد،1380) به فارسی موجود هستند.
فصلنامه ی فارابی تنها نشریه ی سینمایی است که به درج ترجمه ها
و تالیفات فارسی از نویسندگان معتبر مبادرت می ورزد. این فصلنامه بدون گرایش خبر
رسانی و ژورنالیستی و به دور از عامه پسندی و صحبت پیرامون سینمای عامه پسند و با
توجه به مطالب نظری و با درج آرای متفکران وضعیتی متمایز از دیگر نشریات سینمایی
ایران دارد.
پاره ای همایش ها در زمینه ی سینما برگزار شده اند. اخیرترین
آنها نخستین سمینار بررسی سینمای ملی است که ما حصل سخنرانی های آن نیز منتشر شده
است(همایش سینمای ملی،1378). همچنین پیرو این همایش کتاب دیگری با عنوان سینمای
ملی طرحی برای فردا (مجموعه مقالات،1387)منتشر شده که نوشته هایی از تعدادی
نویسنده ی پرسابقه و گمنام را شامل می شود. اما بزرگ ترین مشکل این دو مجموعه غیر
علمی و پژوهشی بودن و فقدان سندیت در اظهارات نویسندگان آن است. نوشته ها شرایط یک
مقاله را ندارند و صرفا اظهار نظر ها و پراکنده گویی هایی را شامل می شوند که قابل
دفاع نیستند. متاسفانه این نوع نگارش متن به عنوان مقاله در بیشتر نشریات
سینمایی ایران و همایش های سینمایی وجود دارد.
سخن آخر
مطالعات سینمایی در کشور ما کمتر شکل آکادمیک داشته
است.دانشکده ی سینما و تئاتر که روزی تنها مرکز معتبر آموزش دانشگاهی در خاورمیانه
بوده است و اکنون نیز در کنار دیگر کالج ها معتبر ترین پرسابقه ترین به شمار می
رود، هنوز نشریه ی علمی پژوهشی ندارد. به دلیل کم بودن سمینار ها و مجله های علمی
پژوهشی در زمینه ی هنر و سینما، انگیزه برای پژوهش نبوده است.
ادبیات علمی سینما عموما ترجمه ها هستند وسمینار های برگزار شده
در زمینه های سینما، فاقد مقاله های علمی بوده و بیشتر سخنان تجربی و فاقد
سند های علمی را در بر می گیرند. با این حال در یک نگاه به خوبی پیداست که نرخ نشر
ترجمه ها و تالیفات از اواخر دهه ی هفتاد و دهه ی هشتاد به این سو رو به افزایش
چشمگیر نهاده و بخش قابل توجهی از تالیفات غربی در این سو منتشر شده اند.
مطالعات سینمای در کشور ما که سینما یا محل فیلمساران صرفا
تجربی و فاقد بنیان های علمی (جز معدودی) بوده است و یا محل حضور منتقدان و نه
متفکران و نویسندگان جدی، نتوانسته است به خوبی رشد کند. در این اواخر حضور تحصیل
کردگان سینما در جمع مترجمینی که بیشتر فارالتحصیل غیر سینمایی بوده اند نتیجه ی
بهتری را حاصل کرده است. نهایت این که با افزایش روز افزون تحصیلات سینمایی و
گسترش سینما در ایران هم روند بهتری در تولید ادبیات علمی دیده می شود و هم انگیزه
ی بیشتری برای مولفین و مترجمین به وجود آورده است هر چند نشر کتاب بازار خوبی در
ایران نداشته باشد.
منابع
آدلر.استلا.تکنیک بازیگری.ترجمه احمد
دامود.تهران.نشر مرکز.چاپ اول 1372.
آرنود،مارک.پشت دوربین:فیلمسازی به زبان ساده.ترجمه رویا
خویی.تهران.انتشارات هرمس.1384
آرنهایم،رودولف.فیلم به عنوان هنر.ترجمه فریدون معزی
مقدم.تهران.انتشارات امیر کبیر.چاپ اول 1355
آریخن،دانیل.چگونه کارگردانی کنیم.ترجمه عباس اکبری.تهران.
انتشارات مرکز گسترش سینمای تجربی. چاپ اول.1375
آیزنشتاین،سرگئی.شکل فیلم.ترجمه پرتو اشراق.تهران.انتشارات
نیلوفر.چاپ اول.1369
آیزنشتاین،سرگئی.مفهوم فیلم.ترجمه ساسان سپنتا.تهران.انتشارات
چاپار.چاپ اول 1352
احمدی،بابک.از نشانه های تصویری تا متن.تهران.نشر مرکز.چاپ
اول.1371
احمدی بابک.ساختار تاویل متن.تهران.نشر مرکز.چاپ نهم.1386
احمدی،بابک.امید بازیافته: سینمای آندری تارکوفسکی.تهران.نشر مرکز.چاپ
اول.1387
